Zwart-wit fotografie; de wereld zonder kleur

woensdag 12 december 2018, 11:53 door Elja Trum | 69.149x gelezen | 4 reacties

Voordat er kleurenfotografie was, was er zwart-wit fotografie. De eerste foto werd ruim 180 jaar geleden gemaakt. Tientallen jaren later zagen de eerste kleurenfoto's het licht. Kleurfotografie was echter nog erg duur en dus werden de meeste foto's destijds nog in zwart-wit gemaakt. Pas rond de jaren zeventig in de vorige eeuw werd kleurenfotografie populair en nam het gebruik van zwart-wit films drastisch af. Vanaf die periode werd zwart-wit vooral de keuze voor meer artistiek bedoelde foto's en voor doe het zelvers met een eigen donkere kamer.

Zwart-wit films werden slechter verkrijgbaar en ook drukte niet elke centrale zwart-wit foto's af. Doordat je als zwart-wit fotograaf vaak zelf je foto's moest afdrukken werd zwart-wit fotografie iets voor de gepassioneerde fotograaf. Een tiental jaar lang werd er daarom weinig in zwart-wit gefotografeerd. Met de opkomst van digitale fotografie is ook zwart-wit fotografie weer helemaal terug van weg geweest. Het is weer eenvoudig, goedkoop en dus voor iedereen bereikbaar geworden om in zwart-wit te werken.

Een grappig detail aan de hedendaagse beeldsensoren is dat deze feitelijk ook nog steeds zwart-wit werken. De sensor zelf kan namelijk alleen verschillen in helderheid meten. Om kleur te verkrijgen wordt daarom gebruik gemaakt van drie kleurfilters. Zo kan de helderheid per kleurkanaal gemeten worden en daaruit kan de camera een kleurenfoto samenstellen.

Monochroom
Zwart-wit is eigenlijk een rare omschrijving voor deze vorm van fotografie. Een zwart-wit foto bevat doorgaans immers vooral grijstinten. Zwart-wit foto's worden daarom ook wel eens monochroom foto's genoemd. In een zwart-wit foto wordt de beeldinformatie gegeven door variaties in helderheid en niet door variaties in kleur. In een zwart-wit foto wordt je oog niet afgeleid door de kleuren en dus krijgen onderwerp, compositie, en verlichting meer aandacht.

Lang niet alle onderwerpen zijn even geschikt voor zwart-wit fotografie en het is niet altijd even makkelijk om tijdens het fotograferen in zwart-wit te denken. Er zijn een aantal dingen waar je op kunt letten. Onderwerpen waarbij er een groot contrast te zien is zullen bijvoorbeeld geschikter zijn door de variaties in helderheid. Het juiste licht is hierbij belangrijk; zo kan licht dat van opzij komt texturen goed uit laten komen of licht dat vanuit één richting komt voor grote verschillen in licht en schaduw zorgen.

Zwart-wit voorkomt afleiding in de vorm van kleuren en legt de aandacht op de lijnen

Bijzondere vormen en patronen doen het vaak ook goed in zwart-wit. Kleur kan hierbij afleiden, de foto wordt met kleur te complex om de structuur goed te kunnen zien. In een zwart-wit opname vallen patronen hierdoor beter op. Denk bijvoorbeeld aan architectuurfoto's met herhalende lijnen of vlakken.

Kort door de bocht gezegd zijn portret, architectuur en landschappen vaak het meest geschikt voor zwart-wit fotografie, maar in de praktijk is natuurlijk in bijna elke tak van fotografie wel wat te doen in zwart-wit. Bepaalde kleurcombinaties kunnen mooi zijn in een kleurenfoto, maar komen helemaal niet uit in zwart-wit. Denk bijvoorbeeld aan een groen en een rood vlak naast elkaar. In kleur springen deze kleuren er mooi uit, maar bij een standaard zwart-wit omzetting eindigen beide als donkere vlakken.

Er zijn natuurlijk ook onderwerpen die zich juist goed lenen voor zwart-wit fotografie. Zo is een detailopname van boomschors, een stuk hout of bijvoorbeeld een rafelig touw uitermate geschikt voor zwart-wit. De aanwezige kleurinformatie voegt in dit soort gevallen weinig toe en door de omzetting wordt de nadruk nog extra op de sterke punten van dit type foto's gelegd.

Gevorderde zwart-wit fotografen kunnen bij een scene de kleur wegdenken. Ze zien als het ware voor zich hoe de scene er in zwart-wit uit zou zien. Dit vergt natuurlijk wel de nodige oefening, maar is in principe voor iedereen mogelijk. Als het je zelf niet zo goed lukt kun je altijd de situatie eerst in zwart-wit vastleggen en bekijken op je display om dezelfde situatie vervolgens in kleur nogmaals vast te leggen zodat je hier zelf je eigen zwart-wit omzetting op toe kunt passen.



Zwart-wit en kleur
Het mooiste zwart-wit resultaat bereik je wanneer je zelf de omzetting van kleur naar zwart-wit uitvoert en dit niet door je camera laat doen. Het is echter prettig om het resultaat na het nemen van een foto op je camera direct in zwart-wit te kunnen bekijken. Als je in het RAW formaat fotografeert kun je beide. Stel je camera in op de zwart-wit (monochrome) stand en schiet in RAW. Op je display verschijnt je foto in het zwart-wit, maar wanneer je met het RAW bestand werkt kun je zelf bepalen of je met de kleurversie wilt gaan werken of de standaard zwart-wit omzetting wilt gebruiken.

Een zwart-wit omzetting kan ook een praktische laatste redding zijn. Wil het niet lukken om de witbalans in een foto goed te krijgen, bijvoorbeeld door verschillende lichtbronnen met afwijkende kleurtemperaturen? Bij een zwart-wit foto zul je van dit probleem geen enkele last meer hebben. Hoewel het de verkeerde reden is om voor zwart-wit te kiezen is het een bruikbare uitweg in geval van nood.

Hetzelfde geldt overigens ook voor een foto met een te drukke achtergrond, vooral als het hierbij gaat om opvallende kleuren. Bij een zwart-wit omzetting wordt de achtergrond een stuk rustiger waardoor de aandacht weer naar je hoofdonderwerp getrokken wordt.



Filters
Vroeger gebruikte een fotograaf verschillende filters om een zwart-wit foto iets extra's mee te geven.

- een geelfilter om zonnige foto's beter doortekend te krijgen;
- een oranje filter om het contrast op te voeren;
- een roodfilter om ook overdag een nachtelijk effect te krijgen;
- een polarisatiefilter om lichtschitteringen uit te kunnen filteren;
- een blauwfilter om de kleurtemperatuur te beïnvloeden.

Deze kleurfilters zijn allemaal gemakkelijk met Photoshop na te maken en zelfs als voorinstellingen aanwezig. Alleen het polarisatiefilter; daar is nog geen heel goed alternatief voor.

Omzetting naar zwart-wit
De meeste flexibiliteit met de nabewerking van een zwart-wit foto heb je bij het gebruik van een kleurenopname als uitgangspunt. Je kunt dan namelijk per kleurkanaal bepalen hoe je deze om wilt zetten naar zwart-wit. In de analoge tijd werden kleurfilters gebruikt om een bepaalde kleurtint donkerder of juist lichter op het zwart-wit negatief te laten verschijnen. Tegenwoordig kun je dit in de nabewerking eenvoudig achteraf doen en zo je opname volledig naar je hand zetten.

Vanaf Photoshop CS3 is er een speciale tool beschikbaar om de omzetting naar zwart-wit eenvoudig te maken. Kijk hiervoor onder image -> adjustments -> black & white... Je foto wordt direct in zwart-wit omgezet, maar er opent ook een venster waarbij je de omzetting kunt afstemmen naar je wensen. Hier zijn een aantal voorinstellingen beschikbaar waarbij ook de filters die vroeger gebruikt werden gesimuleerd worden. Deze voorinstellingen kunnen een goed uitgangspunt zijn om de omzetting meer naar je hand te zetten.



Wil je echt volledige controle dan kun je met de hier beschikbare schuifjes per kleur bepalen hoe jij wilt dat de foto eruit komt te zien. Elke onderliggende kleur kun je donkerder maken door het naar links te schuiven en lichter door naar rechts te schuiven. In de foto zie je direct het effect van de aanpassing die je doet. Beschik je niet over Photoshop CS3 dan is in oudere versies de kanalenmixer (via image -> adjustments -> channel mixer) een goed alternatief.

Behalve de omzetting naar zwart-wit zijn dergelijke foto's vaak gebaat bij wat extra contrast. Je kunt hier de Brightness/Contrast tool voor gebruiken (via image -> adjustments), maar meer controle heb je wanneer je de Curves-tool gebruikt (CRTL-M of image -> adjustments -> curves). Door hierin een S-vorm curve te maken (bovenin de lijn iets omhoog trekken, onderin de lijn iets naar beneden trekken) kun je op een nauwkeurige manier extra contrast toevoegen.

Lang niet elke foto doet het goed in zwart-wit. Het is daarom verstandig na de zwart-wit omzetting het resultaat ook even te vergelijken met originele kleurenfoto. Kijk of de omzetting daadwerkelijk meerwaarde biedt aan de foto.

Mono- of duotone
Een leuk variatie op een zwart-wit foto is het maken van een mono- of duotone afbeelding. Bij een monotone foto voeg je één kleur toe, bij de duotone twee. Eigenlijk het bewust toevoegen van een kleurzweem aan je afbeelding dus. Een bekend voorbeeld van monotone afdrukken zijn sepia foto's. Deze bruinige kleur geeft een oude uitstraling aan een foto. Het sepia effect is erg veel gebruikt, ook bij foto's waarbij het eigenlijk niet zo goed past. Veel fotografen hebben daardoor een lichte afkeur tegen sepia opgebouwd. Wanneer je het echter goed uitvoert kun je er een mooi resultaat mee behalen. In plaats van bruin kun je natuurlijk ook blauw, groen of elke andere kleur gebruiken. Ook hierbij geldt dat de gekozen kleur moet passen bij je foto.

Binnen Photoshop CS3 is het toevoegen van een tint het eenvoudigst via de black & white tool. Onderaan het venster voor de omzetting vind je de mogelijkheid een tint aan de foto toe te voegen.



Bij duotone geef je de donkere gedeelten van een foto een andere kleur dan de lichte gedeelten. De foto bestaat dus uit twee kleuren, maar beide zitten specifiek in een bepaald gedeelte. Het maken van een duotone in Photoshop kun je eenvoudig doen via image -> mode -> duotone. De duotone mode is overigens alleen beschikbaar vanaf de grayscale mode. Zet eerst je foto om naar een zwart-wit afbeelding zoals we eerder in dit artikel besproken hebben en zet daarna de mode op grayscale. Omdat je al een zwart-wit foto hebt zal er nu niks aan de afbeelding veranderen. De duotone mode is nu echter beschikbaar gekomen in het menu.

Zodra je voor duotone gekozen hebt verschijnt er een venster waar je in het pull-down menu eerst nogmaals moet kiezen voor 'duotone'. Je kunt nu de twee kleuren die je wilt gebruiken selecteren. In de praktijk is het vaak het mooiste om de kleur van de schaduwen uit zwart te laten bestaan. Dit oogt immers het meest natuurlijk. Voor de tweede kleur kies je een kleur naar smaak.

Het grote verschil met een monotone afbeelding is nu dat je bij de monotone alle grijstinten een bepaalde kleurtint geeft, terwijl je bij duotone de zwarte schaduwen behoudt. Dit geeft vaak een natuurlijkere uitstraling dan de monotone kleuring.

Afdrukken
Het afdrukken van een digitale zwart-wit foto is in de praktijk nog niet zo makkelijk als je zou denken. Veel printers en afdrukcentrales gebruiken namelijk de normale instellingen die ook gebruikt worden bij kleurenafdrukken. Hierdoor gebeurt het vaak dat er een lichte kleurzweem over de afbeelding komt en deze dus niet echt zwart-wit is. Bij printers is dit probleem op te lossen door aan te geven dat de printer moet werken in een zwart-wit modus. Voor veel printers zijn er speciale inktpatronen te krijgen voor grijstinten. Je vervangt dan het inktpatroon voor kleur met de zwart-wit inktpatroon. Overigens kan ook het gebruikte papier zorgen voor een kleurzweem in je afdruk.

Kies je voor het afdrukken bij een centrale, controleer dan of de gebruikte centrale goede resultaten levert bij zwart-wit foto's. Op de website onlinefotoservices.nl kun je ervaringen van anderen lezen met bepaalde afdrukcentrales. Wil je zeker weten dat het goed gebeurt dan kun je ook gebruik maken van een professioneel fotolab. Hier hangt echter wel een aardig prijskaartje aan.



Conclusie
Niet elke foto is geschikt voor de omzetting naar een zwart-wit foto, dus denk goed na en probeer eventueel meerdere variaties. Vergelijk je eindresultaat met de versie in kleur; geeft de omzetting toegevoegde waarde aan de foto? Een geslaagde zwart-wit foto kan een grotere indruk achterlaten, juist door het ontbreken van kleur en de nadruk die hierdoor meer op het onderwerp en de belichting komt te liggen. Mogelijk moet je even zoeken naar de juiste foto die geschikt is, maar het vertonen van je foto's in zwart-wit is zeker het proberen waard. Omzetten naar zwart-wit is met de in dit artikel genoemde methoden ook nog eens erg eenvoudig.

Dit artikel is eerder verschenen in Zoom.nl magazine

Meer weten over zwart-wit fotografie?

Bij Photofacts Academy, onze online leeromgeving voor fotografen, hebben we diverse cursussen over zwart-wit fotografie.

- Basiscursus fotografie tips (Marit Hilarius)
- Zwart-wit bewerkingen in Adobe Lightroom (Piet van den Eynde)
- Zwart-wit bewerkingen in Adobe Camera Raw en Photoshop (Piet van den Eynde)

Je kunt deze cursussen twee weken lang volgen met een gratis proeflidmaatschap.

Wil jij ook gave foto's maken?

Probeer twee weken gratis onze online cursussen over fotografie. Je krijgt direct toegang tot meer dan 100 cursussen. Na twee weken vervalt je proeflidmaatschap automatisch. Je zit dus nergens aan vast.

14 dagen gratis fotografiecursussen kijken


Dit artikel is voor het laatst bijgewerkt op 12 december 2018.
De eerste publicatiedatum is vrijdag 27 februari 2009, 23:54.

Over de auteur

Elja Trum is oprichter van Photofacts, online fotografiecursussite Photofacts Academy en het blog Teslafacts. Hij schrijft sinds 2006 over fotografie. Elja is ook auteur van boeken over zwart-wit-, flits- en portretfotografie.

4 reacties

Deel jouw mening

Let op: Op een artikel ouder dan een week kan alleen gereageerd worden door geregistreerde bezoekers.
Wil je toch reageren, log in of registreer je dan gratis.

Ook interessant

• 

  Zwart-wit fotografie tip: Fotografeer in kleur

  door Elja Trum

• 

  Soms moet een zwart-witfoto een grijze foto zijn

  door Nando Harmsen

• 

  Uitgewassen uiterlijk van een zwart-witfoto maken

  door Nando Harmsen

• 

  Zwart-witfotografie-tip: een kleurtinten toevoegen

  door Nando Harmsen

• 

  10 Tips voor Meesterlijke Monochroomfoto's

  door Elja Trum

• 

  Live online lancering Zwart-witbijbel: 10 tips voor meesterlijke zwart-witfoto's

  door Elja Trum

Toon alle artikelen binnen Tips en Truuks