Scherpte versus onscherpte; spelen met scherptediepte

woensdag 12 december 2018, 11:36 door Elja Trum | 81.491x gelezen | 24 reacties

Een foto waar alles van voor tot achter scherp is, wordt snel saai of rommelig. Door met de scherpte te spelen kun je een foto een stuk interessanter maken. Er zijn verschillende manieren waarop je scherpte (of juist onscherpte) in je voordeel kunt gebruiken. Een belangrijke manier is het gebruik van scherptediepte.

Scherptediepte is het gebied in de foto dat scherp is. Scherptediepte kan heel groot zijn (alles op de foto is scherp) en ook heel minuscuul (bijna alles is onscherp). Door gebruik te maken van een kleinere scherptediepte in een foto kun je wat jij belangrijk vind extra aandacht geven. Denk aan een portretfoto met een, door onscherpte, wazige achtergrond. Het scherpe onderwerp trekt alle aandacht en de onscherpe achtergrond leidt de aandacht juist naar het scherpe gedeelte.

Het punt waarop je scherpstelt is volledig scherp. Daarvoor en daarachter wordt het langzaam steeds onscherper tot een punt waarop de kijker het als onscherp beschouwt. Dit gebied loopt vanaf ongeveer 1/3 van de lengte van de scherptediepte voor het scherpstelpunt en eindigt 2/3 na het scherpstelpunt.

Hoe ontstaat scherptediepte

De scherptediepte is van een aantal factoren afhankelijk; de grote van de sensor, het brandpuntafstand van het objectief, de afstand tot je onderwerp en het diafragma. De afmeting van je sensor is natuurlijk een vast gegeven, maar hier geldt hoe groter de sensor hoe kleiner de scherptediepte.


Brandpuntsafstand
De brandpuntsafstand van je objectief is een variabele die de scherptediepte bepaald. De brandpuntafstand van een objectief wordt in millimeter aangegeven. De regel hier is: hoe hoger het aantal millimeters, hoe kleiner de scherptediepte. Een groothoekobjectief met een brandpuntsafstand van 18mm geeft je dus een grote scherptediepte (een groot gedeelte scherp). Een teleobjectief van 200mm geeft je een kleine scherptediepte (een klein gedeelte scherp).

Optisch gezien is er overigens geen verschil in scherptediepte met betrekking tot de brandpuntsafstand. De scherptediepte blijft even groot bij een groothoek als bij een teleobjectief. Doordat je echter een kleinere beeldhoek hebt bij een teleobjectief zie je maar een kleiner gedeelte van de onscherpere achtergrond.

Je zoomt als het waren in op de onscherpte waardoor je deze eerder ziet. Bij de groothoek valt deze onscherpte (op de zelfde afstand) dan nog niet op. In de praktijk geldt de regel dus wel gewoon.

Afstand
De afstand tot je onderwerp is ook een belangrijke factor in de scherptediepte die je in een foto krijgt. Hoe dichterbij je scherpstelpunt ligt, hoe kleiner de scherptediepte. Fotografeer je een berglandschap in de verte, dan zal die altijd scherp zijn, inclusief de lucht erachter. Fotografeer je een bloem en stel je scherp op slechts een centimeter of twintig afstand dan zul je moeten oppassen dat je wel genoeg scherptediepte hebt voor je onderwerp.

Diafragma
Hoe groot de scherptediepte in een foto uiteindelijk wordt is afhankelijk van het gebruikte diafragma. Het diafragma is het belangrijkste instrument om de scherptediepte in een foto te bepalen. Het is immers de enige variabele die je bij elke foto direct in kunt stellen. Je hoeft er geen objectief of zelfs camera voor te wisselen en ook hoef je niet dichterbij of verderaf te gaan staan (waarmee je de compositie ook weer verandert).

De scherptediepte beïnvloeden met het diafragma is ook erg eenvoudig; hoe groter de diafragmaopening, hoe kleiner de scherptediepte in je foto. Een beetje verwarrend hierbij zijn de diafragmagetallen; een hoger getal betekent een kleinere diafragmaopening en dus een grotere scherptediepte. Een lager getal betekent een grotere diafragmaopening en dus een kleinere scherptediepte.

Het diafragma gebruik je natuurlijk niet alleen voor het instellen van de scherptediepte. Met een kleiner diafragma (groter diafragmagetal) komt er minder licht binnen en krijg je een langer sluitertijd.

Al met al komen er dus nogal wat variabelen kijken bij het exacte bepalen van de scherptediepte. Gelukkig kun je bij digitaal fotograferen direct zien wat het effect van de scherptediepte is in je foto en kun je de foto indien nodig nogmaals met een ander diafragma maken.

Scherptedieptecontrole

Spiegelreflexcamera's hebben van oudsher een scherptedieptecontrole knop. Wanneer je door de zoeker kijkt zie je namelijk altijd de scherptediepte zoals deze is bij de grootste diafragma opening (kleinste getal). Pas wanneer je een foto maakt wordt het diafragma gesloten naar de ingestelde waarde.

Dit werkt zo omdat je beeld donkerder wordt bij een kleiner diafragma. Het beeld wordt donkerder maar geeft je een indruk van de daadwerkelijke scherptediepte in je nog te maken foto. Meestal vind je deze knop aan de voorkant van je camera vlak naast het objectief.

Diffractie

Een te hoog diafragmawaarde (kleine diafragmaopening) kan opmerkelijk genoeg leiden tot onscherpte in een foto. Dit komt door een optische eigenschap die diffractie genoemd wordt.

Elk objectief heeft een diafragma waarop de scherpte optimaal is. Met even zoeken op internet kun je ontdekken welk diafragma dat voor jouw objectief is. Gebruik dit diafragma wanneer mogelijk bij het maken van landschapfoto's met een zo groot mogelijke scherptediepte.

Bewegingsonscherpte in een landschap

De bewogen lucht in deze foto springt eruit. Door gebruik te maken van een lange sluitertijd ontstaat de bewogen lucht. Deze bewegingsonscherpte is een andere vorm van (on)scherpte. Als een onderwerp van plaats verandert gedurende het maken van de foto dan komt het onderwerp niet scherp in beeld. Bewegingsonscherpte ontstaat pas wanneer er een te lange sluitertijd gebruikt wordt. Als het onderwerp gedurende de tijd dat de sluiter open staat van plaats verandert zal dit zorgen voor bewegingsonscherpte.


Fotograaf: Ron ter Burg
Van bewegingsonscherpte zijn twee varianten; het onderwerp is gedurende de opname bewogen of de camera is gedurende de opname bewogen. De twee type onscherpte zijn goed te onderscheiden; als het gehele beeld onscherp is, dan is de camera bewogen. Is slechts een deel van de foto onscherp en alles eromheen niet, dan is het onderwerp bewogen.

Scherpte in een Landschap

Voor diepte in een landschapsfoto werkt het goed om ook iets in de voorgrond zichtbaar te hebben. Hier is het goed gelukt om de foto van voor tot achter scherp te krijgen. Bij landschapsfotografie is het doorgaans de bedoeling een zo groot mogelijke scherptediepte te gebruiken.


Fotograaf: Ron ter Burg
Landschapsfotografen maken hiervoor gebruik van de hyperfocale afstand van een objectief. Dit is de kleinste afstand waarop de lens kan worden ingesteld zodat onderwerpen op oneindige afstand nog als aanvaardbaar scherp worden voorgesteld. Oftewel het punt met de grootst mogelijke scherptediepte.

Als dit je wat te ingewikkeld is, dan is dit een praktische tip bij landschapfotografie: stel niet scherp op de berg in de verte of de struiken in de voorgrond. In beide gevallen loop je waardevolle scherptediepte mis doordat deze buiten het beeld valt. Stel daarom scherp op ongeveer 1/3 van de afstand naar het verste punt.

Onscherpte in portretten

Een potentieel rommelige achtergrond is door goed gebruik van scherptediepte een mooie rustige achtergrond geworden met een aangename kleur. Bij portretfotografie werkt het gebruiken van een kleine scherptediepte uitstekend. De aandacht gaat hierdoor uit naar het onderwerp.


Stel bij een portret altijd scherp op de ogen van het model. Onscherpe ogen vallen erg op in een portretfoto omdat we van nature erg letten op iemands ogen. Let er ook op dat de scherptediepte niet te klein wordt; scherpe ogen waar een onscherpe neus voor zit komt een foto meestal niet ten goede.

Een goede regel is ervoor te zorgen dat de onscherpte begint ter hoogte van de oren. In haren werkt onscherpte vaak prima. De rest van het gezicht kun je het beste scherp houden. Uiteraard kun je dit soort richtlijnen ook altijd bewust doorbreken.

Gebruik voor een portretfoto een lichte telelens (circa 50 tot 120mm) en een klein diafragma (grote diafragmaopening, circa f/2.8 tot f/5.6). Wees niet bang dicht op je model te komen, dat helpt de achtergrond onscherp maken.

Onscherpte bij erotische fotografie

Gebruik van een kleine scherptediepte helpt om een naaktfoto zachter en spannender te maken. Bij het maken van erotische foto's is het vaak de kunst om op de juiste plaats lichaamsdelen te verhullen. Juist in het verhullen kun je spanning brengen. Gebruik van scherptediepte is hiervoor een perfect middel.


Mira, door Steven Gillioen
Door een kleine scherptediepte te gebruiken kun je precies bepalen welke delen scherp zijn en welke niet. Pas op dat je niet te weinig scherptediepte hebt, als je dicht op het model zit zul je een wat kleinere diafragma opening (hoger nummer) moeten gebruiken om te voorkomen dat er meer dan alleen een vage waas overblijft.

Scherpte in Architectuur

In deze abstracte architectuurfoto zijn onderwerp en afstanden moeilijk in te schatten. De grote scherptediepte zorgt ervoor dat de kijker geen extra houvast krijgt over de onderlinge afstand. Een foto wordt zo extra abstract.


Fotograaf: Piet Osefius
In een architectuurfoto zoals deze wil je alles scherp hebben. Werk dus vanaf statief met een klein diafragma (hoog diafragmagetal) zoals bijvoorbeeld f/11. Soms wordt er een groothoek objectief gebruikt voor dit type foto's. Hierdoor is de scherptediepte vaak al erg groot. Moderne architectuur leent zich vaak goed voor dit type abstracte foto's. Een grote scherptediepte helpt bij het verbergen van diepten. Als alles scherp is dan is het moeilijk te zien hoe groot of hoe ver weg een onderwerp is.

Bij architectuur wordt soms gebruik gemaakt van (dure) tilt-shift objectieven. Hiermee kun je bijvoorbeeld voorkomen dat een gebouw 'achterover valt'. Behalve het corrigeren van lijnen kun je met het 'tilt' gedeelte ook zorgen voor een selectieve focus. Door de scherpte op één lijn in een foto te leggen krijg je een beetje het effect alsof je naar een foto van Madurodam zit te kijken.

Scherpte bij Groepen

Wanneer je meerderen mensen gelijktijdig op de foto wilt zetten wordt het lastiger om een onscherpe achtergrond te combineren met scherpe ogen; zeker als de afstand tot de personen onderling verschilt. Om toch gebruik te kunnen maken plaats je de groep op voldoende afstand tot de achtergrond.


Fotograaf: Casper de Graaf
Laat gerust een meter of zes tussen de groep en de achtergrond. Mensen hebben zelf de neiging om juist dicht op een achtergrond te gaan staan, dus je moet hier wel extra op letten.

Scherpte bij macrofotografie

Doordat de scherpstelafstand een belangrijke factor is voor de scherptediepte in je foto krijg je bij macrofotografie juist te maken met een tekort aan scherptediepte. Je moet vaak naar f/11 of hoger om een bloem of een insect helemaal scherp op een foto te krijg. Een extra uitdaging omdat je dan al snel licht tekort komt. Een oplossing hiervoor is te werken vanaf een statief of het gebruik van een (macro)flitser.


Fotograaf: Liesbeth van Asselt
De extreem kleine scherptediepte bij macrofotografie kun je ook in je voordeel gebruiken. Hier dient de bloem zelf als mooie onscherpe achtergrond. Wil je een flinke scherptediepte in een macrofoto dan kun je ook gebruik maken van een compactcamera. Door de kleine sensor is de scherptediepte erg groot en prima geschikt voor macrofoto's.

Er is een verschil in de kwaliteit van onscherpte die een objectief kan geven. Deze onscherpte wordt aangeduid als Bokeh. Deze term wordt gebruikt wanneer er gesproken wordt over de onscherpte in een foto. Doorgaans wordt een zachte, romige onscherpte als mooi ervaren. Het is geen vaste regel, maar duurdere lichtsterke objectieven hebben doorgaans een mooiere Bokeh dan de goedkopere objectieven. Voorbeelden van objectieven met een mooie bokeh zijn de Canon 100mm f/2.8 IS Macro, de Nikon 50mm f/1.4 en de Leica Summicron-M 35mm f/2.0.

Actie bevriezen

Bij sportfoto's wordt er ook vaak gebruik gemaakt van een kleine scherptediepte. Een sporter die 'los' staat van de achtergrond doordat alleen hij scherp is helpt natuurlijk ook om de aandacht op het juiste punt te leggen. Vaak is het echter wel een noodzaak om met een kleine scherptediepte te werken.

Als je een sporter wilt bevriezen in het beeld dan moet je een hoge sluitertijd gebruiken. Bij onvoldoende licht moet je diafragma dus verder open (lager diafragmagetal) en krijg je vanzelf de kleinere scherptediepte. Omdat er ook vaak gefotografeerd wordt met teleobjectieven wordt het zelfs lastig om nog een grote scherptediepte te verkrijgen.

Bewegingsonscherpte bij sportfotografie

Bij sportfoto's kun je er ook voor kiezen juist een wat langere sluitertijd te gebruiken om de snelheid te benadrukken. Vooral bij auto- en motorsport wordt dit veel gedaan. Door je camera met het onderwerp mee te trekken en een iets langere sluitertijd te gebruiken kun je de achter- en voorgrond mooi onscherp maken.


Fotograaf: Koen Miseur
Gebruik hierbij bij voorkeur een wat groter diafragmagetal (kleinere diafragmaopening) zoals f/8.0 of f/11. De grotere scherptediepte helpt je het bewegende onderwerp makkelijker scherp te krijgen, de beweging zorgt in dit geval voor de onscherpte van de omgeving.

De benodigde sluitertijd varieert natuurlijk per onderwerp en is afhankelijk van de snelheid van het onderwerp, de afstand en het gebruikte objectief. In de meeste gevallen zul je ergens tussen 1/200 tot 1/30 seconde moeten zitten. Het gebruik van een monopod (een statief met maar één poot) kan goed helpen om geslaagde foto's te maken.

Volledige onscherpte

Een bijzondere manier van het werken met scherpte in een foto; het volledig ontbreken ervan. Het is opmerkelijk hoeveel interessante foto's er gemaakt worden die helemaal niet scherp zijn. Soms door beweging, soms door (on)scherpstelling.


Fotograaf: Marcel Borgstijn
In volledig onscherpe foto's kun je als kijker veel fantasie kwijt. Vaak heb je bij dergelijke foto's vooral een gevoel. Het is erg goed mogelijk een bepaalde emotie in onscherpte te leggen, van romantisch tot eenzaam of gewelddadig. Vaak geeft het ook een schilderachtig effect aan de foto.

Aan de slag

Zoals je merkt komt er veel kijken bij scherpte en onscherpte in een foto. In de praktijk komt het gelukkig neer op het kennen van de basisregels en veel experimenteren. Het loont in elk geval meer dan de moeite om bij je volgende fotosessie voordat je een foto maakt na te denken over welke scherptediepte je wilt bereiken en waar deze moet komen te liggen. Afhankelijk van je keuzes kun je kiezen voor een ander diafragma, objectief, afstand tot je onderwerp of zelfs een andere camera.

Meer weten over de basis van fotografie?

Bij Photofacts Academy, onze online leeromgeving voor fotografen, hebben we een complete basiscursus over fotografie. Je kunt deze cursus twee weken lang volgen met een gratis proeflidmaatschap.

Wil jij ook gave foto's maken?

Probeer twee weken gratis onze online cursussen over fotografie. Je krijgt direct toegang tot meer dan 100 cursussen. Na twee weken vervalt je proeflidmaatschap automatisch. Je zit dus nergens aan vast.

14 dagen gratis fotografiecursussen kijken


Dit artikel is voor het laatst bijgewerkt op 12 december 2018.
De eerste publicatiedatum is maandag 16 januari 2012, 23:55.

Over de auteur

Elja Trum is oprichter van Photofacts, online fotografiecursussite Photofacts Academy en het blog Teslafacts. Hij schrijft sinds 2006 over fotografie. Elja is ook auteur van boeken over zwart-wit-, flits- en portretfotografie.

24 reacties

Deel jouw mening

Let op: Op een artikel ouder dan een week kan alleen gereageerd worden door geregistreerde bezoekers.
Wil je toch reageren, log in of registreer je dan gratis.

Ook interessant

• 

  Straatfotografie tip: Fotograferen terwijl je loopt

  door Michiel Heijmans

• 

  Is het perfecte objectief nodig voor je fotografie

  door Nando Harmsen

• 

  Straatfotografie tip: Romige achtergronden door een groot diafragma

  door Michiel Heijmans

• 

  Niet genoeg scherptediepte in je landschap? Gebruik focusstacking.

  door Nando Harmsen

• 

  Straatfotografie tip: Het gemak van diafragmavoorkeur

  door Michiel Heijmans

• 

  Nooit meer scherpstellen, ook niet automatisch

  door Nando Harmsen

Toon alle artikelen binnen Tips en Truuks